The Anfal Campaign Against the Kurds A Middle East Watch Report Human Rights Watch

THE KURDISTAN REGION INVENST IN TEHE FUTURE ( pdf ) 2009

PREVENTING CONFLICT OVER KURDISTAN. (pdf ) HENRI J. BARKEY

Serokê Kurdistanê li rêwresma salvegera rizgarkirina Hewlêr VIDEO

Üniversite ve Bilirkişilik
İsmail Beşikçi

ODTÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Öğretim Üyesi Mesut Yeğen,  2006 yılında,  aynı fakültede  “Genel sosyoloji ve Metodoloji” alanında ilan edilen profesörlük kadrosu için başvurdu.  Mesut Hoca’nın bu başvurusu  reddedildi.  Bunun üzerine hoca,  bu red işleminin iptali için,  idare mahkemesinde dava açtı.  Mahkeme, başka bir üniversiteden üç  profesörü bilirkişi heyeti olarak saptadı ve bu heyetten görüş istedi.  Heyetin verdiği  bilirkişi raporu üzerine, mahkeme,  Mesut Hoca’nın istemini reddetti.  Üç profesörden oluşan bilirkişi heyeti,  Mesut Yeğen’in çalışmalarının, o kadroya atanmak için yeterli  olmadığını belirtiyordu.

Bu yazının amacı  Mesut Yeğen’in başvurusundan sonra, sürecin nasıl geliştiğini incelemek değildir.  Temel amaç bilirkişilik kurumunu irdelemektir.  (x)

Türkiye, demokratik bir ülke değildir.  İki bakımdan demokratik değildir.  İfade özgürlüğüne kısıtlamalar vardır.  Düşün hayatı, bilim ve sanat hayatı resmi ideoloji tarafından kontrol edilmektedir.  Düşün hayatını, bilim ve sanat hayatını resmi ideoloji belirlemekte ve yönlendirmektedir.  Resmi ideolojinini böylesine etkin olduğu bir devletin demokratik olması, demokratik kabul edilmesi mümkün değildir. İkinci olarak Türkiye laik bir ülke değildir.  Laik olmamasından dolayı  Türkiye Cumhuriyeti demokratik bir devlet değildir.
Burada şu konunun belirtilmesi de gerekir.  Türkiye, Avrupa’ya göre, örneğin, Avrupa Birliği ülkelerine göre demokratik değildir.  İran,  Irak, Suriye, Mısır, Libya,  Ürdün, Suudi Arabistan gibi Ortadoğu ülkelerine nazaran elbette  çok daha demokratiktir.

İfade özgürlüğünün kısıtlandığı  ülkelerde, “müesses nizam”ı savunmak önemli bir konudur.  İfade özgürlüğünü kısıtlamak bunun için önemlidir.  “Meesses nizam”ın eleştirilmesi  idari ve ve cezai yaptırımlara bağlanmıştır.  “Müsesses nizam” ı savunmak, üniversite için de, yargı ve yüksek yargı için de çok önemli bir konudur. Üniversitelerde çeşitli nedenlere kurulan bilirkişilerin, bilirkişi heyetlerinin  temel görevi  de, birinci planda “müesses nizam”ı gözetmektir.  Bilirkişiler veya bilirkişi heyetleri,  ilgili akademisyenin  çalışmalarını bilimsel kriterler gereğince değerlendirmekten çok,  akademisyenin resmi ideolojiye ne kadar bağlı, sadık olduğunu  ölçerler.  İfade özgürlüğünün kısıtlandığı ülkelerde bu kaçınılıaz  olarak böyledir.   Üniversitelerde, akademik yükseltmelerde  dikkat edilen temel  ilişki budur.  Eğer, akademisyen,  “müeesses nizam”a bağlıysa, sadıksa,  onun yükseltilmesi çok kolaydır. Onun kitaplar yazması, incelemeler hazırlaması bile gerekli değildir.  Onun için bütün koşullar kolay bir şekilde  yerine getirilmiş  sayılır.  Eğer “müesses nizam”a, resmi deolojiye eleştirel bakıyorsa,  onun işi çok zordur, onun için sorunlar başlayabilir.

Daha  5-6 yıl öncesine kadar üniversite kurum olarak  Kürdlerin ve Kürdçenin varlığını  inkar ediyordu. Bugünkü durum mücadelenin getirdiği fiili bir kazanımdır. Fiili durum bu aşamaya gelince, üniversite de bazı  küçük adımlar atma gereğini  duymuştur.  Bu mücadeleye rağmen daha fazlasının olmaması  mücadelenin eksikliğinden veya yanlışlığından değil,  devletin katı tutumundandır, devletin ırkçı ve ayrımcı tutumundandır.  Hızla değişen bir toplum, hiç değişmeyen bir resmi ideoloji ile  yönetilmeye çalışılmaktadır.
Henüz, 5-6 yıl öncesine kadar, Kürtlerden ve Kürdçe’den söz eden  kitaplar, yazılar  hakkında dava görülürken, üniversite öğretim üyelerinden  “bilirkişi raporu” istenirdi. Üniversitelerin, Sosyoloji, Tarih,  Antropoloji,  Ekonomi,  Siyaset bilimleri, Ceza Hukuku, Anayasa Hukuku, Felsefe, Türkoloji… bölümlerinde  görevli bir profesörden veya, birkaç profesörden  oluşan bir heyetten  rapor istenirdi. Onlar da bu yazıları veya kitapları içinde suç var mı, yok mu diye okurlar,  sonunda da “bu yazıda/kitapta suç unsurlarına rastlanmamıştır/rastlanmıştır” diye rapor verirlerdi. Mahkemeler de bu rapor üzerine  hükme varırlardı.  Bu raporlarda genel  olarak, “ Türkiye’de, Kürdlerin yaşadığı belirtilerek bunların ayrı bir millet teşkil ettikleri belirtiliyor.”   Kürd halkına baskı yapıldığı vurgulanıyor”,  “sanki Türk milletinden ayrı bir Kürd halkının varlığı ifade ediliyor”,  “bunların Türkleştirilemeyeceği söyleniyor.”  “… böylece, Anayasanın tanıdığı kamu haklarını ırk mülahazası ile kısmen  veya tamamen  kaldırmayı  hedef  tutan propaganda  yapılarak,  TCK 142/3  maddesi ihlal ediliyor” denirdi.  Benzer raporlar, Terörle mücadele  yasasının 8. maddesi  veya 7. maddesi  için de  yazılırdı.

Bu raporlar da yazının veya kitabın biliimselliğini tartmaktan çok ilgili kişinin yani yazarın resmi ideolojiye  bağlı olup olmadığını  sadık olup olmadığın ölçerdi. Bu raporların bilimsel bir niteliği elbette yoktur.  Çünkü düşüncede suç aramak,  herhangi bir kitabı veya yazıyı, içinde suç var mı yok mu diye okumak  bilim yöntemine çok zıt bir davranıştır. Bilim, bilim ortamında üretilir. Bilim ortamı sınırsız bir düşün özgürlüğünü gerekli kılar. Bilim ortamı, sınırısız düşün özgürlüğü sürecinde,  üzgür eleştirinin dinamik bir şekilde işlediği bir  süreçte oluşur. Düşüncede suç aramak resmi ideooljinin gereğidir.  Resmi ideoloji, herhangi bir ideoloji değildir. Devletin idari ve cezai  yaptırımlarıyla korunan ve kollanan bir ideolojidir.  “Bilirkişi raporları”nın saptadığı temel olgu da budur.  Yazı veya kitap devletin temel görüşünü ihlal etmiş midir? İfade özgürlüğünün sınırlandığı, özgür eleştirinin engellendiği bir  siyasal sistemde,  “bilirkişi raporları” ancak bunları saptayabilir.

Sağda olduğu söylenen, solcu olduğu, Marksist olduğu vurgulanan, liberal olduğu dile getirilini pek çok  ordinaryüs profesör,  profesör… mahkemeler  için bu tür roporlar hazırlamışlardır. Şu anda bile bunlardan en az 40’ını, ordinaryüs profesör … profesör… diyerek  alt  alta sayabilirim. Bu, profesörlerin, giderek  üniversitenin, bilim kavramını  sağlıklı bir şekilde kavramadıkları,  resmi ideolojinin bilgilerinin bilimsel bilgi diye algıladıklarını gösterir.  Üniversitede, bilim yöntemi gereğince düşünen, ifade özgürlüğünü, özgür eleştiriyi  temel bir koşul olarak dile getiren hocalar elbette vardır. Ama bunlar bireyseldir, üniversite kurum olarak resmi ideoloji tarafından yönlendirilen bir kurumdur. Tarih, Sosyoloji, Siyaset bilimleri,  Antropoloji,  Ekonomi gibi sosyal  bilimlerde, beşeri  bilimlerde ve hukuk gibi normatif  bilimlerde bu açıkça böyledir. 

“Bilirkişi raporu” yazan bu profesörlerin, “ sözü edilen kitapta/yazıda suç unsuruna rastlanmamıştır” diyerek rapor yazmaları da onları kurtarmaz.  Zira, düşüncede suç aramak, herhangi bir yazıyı/kitabı içinde su var mı yokmu diye okumak bilim yöntemine çok aykırı olan bir tutumdur.  İlgili yazılar, kitaplar herkes tarafında, bu arada profesörler tarafından da  elbette eleştirilebilir.  Ama düşünce de suç aramak bilim anlayışına çok zıt bir davranıştır.  Bilimde, yanlış şeyler söylemenin, hatta saçma şeyler söylemenin sakıncası yoktur.  Eğer ifade özgürlüğü tamsa, özgür eleştiri  dinamik bir şekilde işliyorsa,  başka bir araştırmacı o yanlışı, saçma şeyleri muhakkak düzeltir.  Ama resmi ideolojinin direktiflerine göre araştırmalar yapmak çok sakıncalıdır. Çünkü bunları eleştirmek, düzeltmek mümkün değildir.  Bu konularda eleştiriler, ancak risk alarak yapılabilir. Düşün hayatını, bilim ve sanat hayatını çölleştiren, kuraklaştıran, beyinlerin kötürümleştiren süreç budur.  Dokunulamaz, eleştirilemez bilgiler, doğruluğundan kuşku duyulamayan bilgiler,  düşün ve bilim hayatında çölleşme ve kuraklık yaratır.

Bugün bir coğrafya profesörü, örneğin, dünyanın düz olduğunu, dönmediğini söylese  bu profesör herkes tarafından kınanır.  Buradaki düşünce, daha doğrusu, bu profesörü eleştiren düşünce  olgulara dayalıdır, bunun için bilimseldir.  Zira bilimde doğruluğun ölçütü olgulardır.  Fakat geçmişte pek çok profesör,  ordinaryüs profesör, Kürdlerin Türk olduğunu, Kürdçe  diye bir dil olmadığını söylemiştir.  Somut olguları olgusal ilişkileri inkar ettiği halde  bir kınama ile karşılaşmamıştır.  Çünkü bu resmi ideolojinin bir bilgisidir, herkes tarafından içselleştirilmiş bir bilgidir. “Bilirkişi raporları” denilen raporlar  da  eser veya yazı sahibinin devletin bu temel görüşlerine sadık olup olmadığını saptar.

Gezmişte yazı veya eser sahipleri,  “Kürdlerden söz etmiş, Kürdçe’den söz etmiş…”  denerek suçlanırdı.  Günümüzde, mücadelenin getirdiği fiili kazanımlardan sonra, bunlar artık söylenemiyor. Bu sefer de, “ Başvuru papan kişinin bütün çalışmaları Kürdlerle ilgili, halbuki çeşiitlilik olması gerekir…” gibi  bahaneler dile getirilerek  engellemeler yapılıyor.

Bugün, Türkiye’de bütün sorunlar Kürd sorunuyla organik olarak ilgilidir.  İstanbul’daki, Egedeki, Marmara’daki, Akdeniz’deki  arsa spekülasyonundan deniz kirliliğine,  sağlık sorunundan eğitim sorununa,  şehirileşmeden, mafyaya, suç örgütlerine… kadar pek çok sorun Kürd  sorunuyla organik olarak  ilgilidir. Çünkü, köyler yakılıp yıkılmış,  milyonlarca insan yerini yurdunu terke zorlanmıştır.  Bunların bir kısmı, İstanbul, İzmir,  gibi şehirlere,  Akdeniz ve Ege  havalisine  göç etmek durumunda kalmıştır.  Bu kesimim buralarda yeni yeni sorunlar oluşturacağı açıktır. Tinerci çoçukların, kap-kaççı çocukların, suç örgütleri tarafından kullanılan çocukların  bu kesimlerden devşirildiği  bilinmektedir. Öte yandan  milliyetçi hereketlerin şehirlerde  gelişime ve yaygınlaşma olanakları bulduğu da  biliniyor. Diyarbakır, Batman, Van, Yüksekova, Kızıltepe, Nusaybin,  Hakkari, Doğubeyazıt, Malazgirt, Tatvan,  gibi şehirlerin  bu yönlerden incelenmesi değerli olabilir.

(x)  Bu konu ile ilgili olan yazılar için bk.  Mesut Yeğen,  Nasıl Profesör Olunur?  Radikal İki,  13 Şubat  2011, Feride Acar, Nasıl Profesör Olunmaz, Radikal İki, 20 Şubat 2011,  Mesut Yeğen,  Nasıl Profesör Olunur (2), Taraf, 21 Şubat 2011,  Mesut Yeğen,  Nasıl Profesör Olunur? (3) Taraf 27 Şubat 2011,  Taraf Gazaetesi Yazı İşleri Müdürlüğü’ne, 5 Nisan 2011

GOTINÊN PÊŞIYAN - IV -

• Dahşê bêr kûçkê nobetê :

 

Dahşê li bin bêr çiqas dikaribe sûdeyê bide mirovan, kûçkê li ber tiştan nobetê jî bigire ew qas sûdeyê dide mirovan. Her dû ji har in an dahş dema wî î harbûnê ye ciwane bi hêz e. Kûçik ji xwe tim har e.

 

• Dan û sitendin di destê xwedê de ye:

 

Ev gotin ji bo dan û stendina giyan (rih) hatiye gotin. Jibo bo baweriya ku her tiştî jî xweda dide û distîne ye. Kes bi hêsanî nikare mafe kesî bidest bixe ,bi zor bistîne.

 

• Dar pê diweû pay nsivîndena : 

• Dar yê edebê bûya ji cenetê dernediket:

 

Heke dar û lê dan tiştekî baş bûya ev navê ku ji cenetê derketittye nedihat ser wî. Misoger ne baş eku ji cenetê (bihuştê) jî hatiye der kirin.

 

• Dara azadiyê bi xwîn û xwêdanê tê avdan :

 

• Dara ketî, yê bivirê xwe lê bidin pir in:

 

Dara ku li ser piyan be tu kes bi hêsanî nikare wê ji cîhê wê bileqîne, lê piştî ku ket erdê li Per piyan e, her kes bi hêsanî dikare bivirê xwe lê biceribîne. Ji bo civakê jî wiha ye, civaka bê hêz bê xwedî bê reh herkes ji xwe re dika mal û pê dilîze. Mirovên bindest an ketî û lawaz jî herkes qerfê xwe pê dike an dixaze çoyê xwe li ser serî kil bike. Lê mirov û ciwakên bi hêz xwedî pişt kes nikare nêzî wan bibe.

 

• Dara xebatkara tim bi ber e :

 

Xebatkar hertim ji bo karekî an barekî henin, tim bar li ser milê wan in. Ku yek bibêje ez dê xebatê jibo tiştekî bikim divê bar hilgire ser milên xwe. Dema dawiya xebatê tê jî mîsoger tiştek tê holê. Wekî xebatkarê kargeha erebeyan, dawiya xebatên wan erebe çê dibe.

 

• Dara xweziyê şîn nabe :

 

Ku mirov ji tiştekî hez bike an ji bo tiştekî bidest bixe dilxwaz be divê mirov tenê nebêje: xwezî ew tişt çêbibûya, û bisekine wekî din ji bo wî tiştî tu xebat û tevgerê neke. Her tişt bi tevgerê bi xebatê bi xwedana eniyê bi keda milan tê holê. Bi xwestinê û heskirinê tenê daxwaz naçe serî. 

• Darê ji binî nebir:

 

Ku mirov darê ji binîve bibire careke din şîn nayê.hertişt wiha ye,dema mirov û hinekî din ji hevdû bixeyide divê mirov bifikire ku rojekê mirovê li hev bihesile. Ji ber wê yekê jî divê mirov ji binî de têkiliyan qut neke. Alavek ji mirov re demekê ne pêwist be, divê mirov wî alavî neavêje, mirov bifikire ku dê rojekê pêwist bibe.

 

• Das û werîs li riya Bedlîs: (Biwêj)

 

• Dasikek mirov hebe mirov li sûna wara namîne :

 

Ev gotin li ser barkirin û koçberiyê hatiye gotin. Heke erebeyeke mirov hebe mirov jixwe li şûna wara an li dawiyê namîne. Tew tunebe daşikek mirov hebe jî hêvî heye ku mirov jî bigihîje hevalên xwe.

 

• Dawî sifra hazir e :

 

Sifreya hazir ji bo xwarinê ye, çi hebe ew tê ser. Dawiya hertiştî ku çi hebe talî tê ser sifreyê û ya rast ew e. Kî ji bo çi tiştekî bike dawiyê xuya dibe. Dîsa li hin deveran dibêjin “dawe(doz) sifra hazir e”. Wekî mirov doza tiştekî li hinekan bike an wan tawanbar bike,ew jî bibêje dawa sira hazir e, an aniha tiştekî wiha tune ye wa ye hertişt xuya ye. 

• Dawiya derewan kuçe çekmezî ye:

 

Kuçeya ku bend an dîwar li dawiyê êdî rê tê re tuneye. Derew jî ku bê kirin jî rojekê mîsoger dê derkeve û tiştê rast bê fêm kirin.

 

• Dayê qirbûn alay, lay xûy heker, ga bedel na her

 

• Dayikê heft kur xwedî kiriye lê heft kuran dayikek ji birçîna kustine :

 

Dayik her tim ji lawan an qîzên xwe bi kurtî ji zarokên xwe hez kiriye û bi çi awayî be xwedî dike. Lê kur tu car wekî dayikê nikare jibo dayika xwe zehmetê bikişîne. 

• Dê ber bi weleda weled ber bi çiyayê Qaf:

 

Berê dê her tim li weledan e û her tim dixwaze li ba zarokên xwe be. Lê zarok ku mezin dibin çavên wan li derve ye ku ji malê biqetin.

 

• Dê bibe dêmarî bav dibe bavmarî:

 

Dê bibe dêmarî an ne diya zarokan be ji zarokan hez nake wekî dayika wan î esil. Bav jî li devê dêmariyê dinehêre û li zarokê xwe bi kêmî xwedî derdikeve an lê xwedî derdakeve. Wê demê zarok bavê xwe jî wekî biyan dibînin an ji xwe dûr dihasibînin.

 

• Dê bibîne dotê werîne :

 

Dot, keç an qîz. Dot çawa be tim xwiya dêya xwe hiltîne û dişibe wê.Ji ber wê yekê gotine ku mirov dêya qîzê nas bike wekî mirov qîzê nas bike wê demê mirov dikare biryara zewacê bide.

 

• Dê yek jin deh :

 

Wekî dê ji jinê hê bêhtir bar e an pirsgrêk hê pir in. Dîsa wekî ku mirov dikare deh jinan bibîne, lê mirov nikare deh dêyan bibîne. Wateyeke din jî; wekî ku deh kes ji jinê çêdibin e.

 

• Def bi adet lê dikeve:

 

Tevgerên mirov bike an liv û lebatên ku mirov pêk bîne divê li gor adetan be.Her tişt li gor rê û rêbazên xwe çê dibin. Ku mirov van rê û rêbazan bi kar neyine (wekî mirov bê rêbaz li defê xe wê def bqete) tu kar naçe serî an wê şaş here .

 

• Deh kesên aqilmend ji heqê yekî dîn dernakeve:

 

Mirovên dêhn li gor rê û rêbazên ciwakî tevnagerin ,çi tê ber devê wan an çi di dilê wan debe dibêjin û pêk tînin.Ji ber wê yekê ew û mirovên di nava civakê de biaqil tê dîtin li hevdû nakin.

 

• Dêhn ne dêhn in, ê ji wan bawer dikin dêhn in:

 

Ji xwe mirovên ku ji wan re dîn tê gotin li derî civakê ne.Heke ne wiha bûya jêre dîn nedihat gotin.mirov divê tiştên li gor rêbaza civakê çê bûne ji dînan nexwaze û ji wan bawer neke.

• Dêl ne tirol be çewr bi dorê nakeve :

 

Dêl an kûçika bi çewr. Wekî ne hezkirîbe, ne xwestî be cewr jê çê nabe. Dîsa wekî ku tiliya mirov ti bûyerekê de tunebe kes qala mirov nake an kes doza tiştekî di wî warî de li mirov nake.

 

• Dêl ba ye, kûçik li pey heta Bexda ye:

 

• Dêl bi ba ye kûçik ji badaye :

 

Dêlik heke nexwaze kûçik nare ba wê û pê naaliqe. Ku mirov jî ji yekî ne xweş be mirov nare ba wî an pê re karekî nake. 

• Dem bi dor e geh li jêr e geh li jor e :

 

Dem an çax ,ev çax jî ji tavê re hatiye gotin ku tim dihere lê belê geh li jêr geh li jor e. Ev tê wê wateyê ku tu tiştek li cîhê xwe namîne. Mirov, xweza, dem her tim diguhere hertim herikbar in. Mirovên zordar rojekê dê bibin stuxwar, mirovên stuxwar dê rojekê bibin serbilind.

 

• Dema heywan bê xwê bimînin kevira dialêsin :

 

Xwediyê sewalan xwê li ser tahtan dikin û wan xwê didin. Sewal jî ji ber wê yekê hînî tahtan dibin, dema xwê tunebe tenê bi alastina tahtan xwe têr dike an xwe dixapîne. Mirovên hînî tiştekî dibin jî dema ew tişt tunebe, çi nêzî wî tiştî be xwe bi wî tiştî dixapîne an têr dike.

 

• Dema hingavtina kerê tê, nanê cotyarî dixwe:

 

Wekî dema tiştek xera bibe nîşanê wê xuya dibe. Mirov dizane ku wê qewimînek çê bibe an bi xwe xuya dike.

 

• Dengê defê ji dûr ve xweş e :

Wekî mirov ne di nav bûyeran de be mirov bûyeran bi awayekî rastî nikare şîrove bike.Şîrove wê demê kêm dimîne.Her lêkolîn di cîhê xwe de bê kirin nêzî rastiyê ne.

 

• Derbê hirça kevir e :

 

Hirç di wateya hovîtiyê tê bikaranîn. Li himber hovîtiyê zor divê. Dema mirov zorê bikar neyne hovîtî hê pir dibe. Lê ku mirov wekî ku ew ji zorê fêm dike mirov jî zorê bike. Hirç ne bi kevir be nare. Dîsa wekî ku hirç dema li mirov dixe wekî kevir li mirov bikeve.

 

• Derdê dilan hûr î kûr î dûr î :

 

Mirovên bi dil be hûr, kûr û dûr difikirin .Ne ji bo dilketina qîzekê tenê ,ji bo dil ketina her tiştî wiha ye.Mirovên ku dilê wî li ser tiştekî hebe dibe ku ji bo wî tiştî dîn jî dibin.

 

• Derdê hirçê hirmî ye:

 

• Derdê qerêş av her ser êş:

 

• Derew li miriyan dibe li saxan nabe :

 

Mirî nikarin bersîvê bidin,lê sağ her tim dikarin bersîvê bidin .

 

• Derewîn dijminê Xwedê ne:

 

Derew dema tê kirin li gor bawermendan xwedê li wan guhdarî dike.Ji ber wê yekê jî xwedê ji wan hez nake.Tiştên xwedê jê hez neke û mirov bike wê demê mirov dibe dijminê xwedê. 

• Derewîn îfleh nabin:

 

Mirovên hînî derewan bibin jî nikarin dev jê berdin tu car jî ji derewê xwe naqerin. Ew ji wan re dibe wekî teb ekî ev teb ji wan nare.

 

• Deriyê xwe asê bike cîranê xwe neke diz:

 

Divê mirov tim li xwe miqatebe ku serê mirov nekev teqreqê. Heke mirov li xwe ne miqatebe û serê mirov têkeve teşqeleyan divê pêşî mirov ji xwe bipirs e ,ka min tevdîra xwe kiribû an na û dûre yê ku serê mirov xitiye teşqeleyê tawanbar bike. 

• Dermanê bi xwe kira tûne ye:

 

Kesê bi xwe bike wê bi xwe bikişîne. Teşqele û sosret hene ku hinekî din tînin serê mirov, wê demê jî mirov ji wan an hinek kesê din dixwaze ku serê mirov ji teşqeleyê derxe an mirov alîkariyê ji hinekan dixwaze. Lê ku mirov bi xwe teşqeleyan bîne serê xwe, wê demê dibêjin, here te çawa çê kiriye wiha jî xera bika,an jî te çawa xera kiriye wiha rast bike. 

• Dermanê ehmeqiyê tune ye :

 

Mirovên nezan dikarin hînî tiştan bibe, mirovên kor seqet an lal jî dikarin fêrî tiştinan bibnin lê yên ehmeq(debeng) tim li ser a xwe ye û guh li tu kesî nakin.

 

• Dermanê her tiştî xwê ye, lê xwê xera bibe derman nîn e:

 

Derya bi dilopan naqede:

 

Tiştên pir kêm nabin û tiştên wekî deryayê jî heke her tim av lê zêde dibe,ji xwe tu car naqede. Bi dilopan jî tu car naqede lewre bi dilopan ne ,lê bi çem û rûbaran av dihere ser deryayê.

 

• Deriyê xêran nayê girtin:

 

Deriyê xêran an başiyan divê neyê girtin, divê mirov tim başîyan bifikire û aliyê xêrê qet negire. Ji ber ku ji herkesî re dem dema pêwist dibe.

• Dest dest dişo, dest vedigere dev û rûyan dişo:

 

Dema destek tenê be nikare tu tiştî bike, lê du dest bin wê hevû bişon û dûre dev û rûyan bişon. Mirovekî tenê jî nikare tiştên mezin bike an bê hûêz dimîne. Lê dema dû kes bin wê hevdû jî xelas bişkin û sûdeya wan li dora wan jî çêbibe .

 

• Dest di ser dest re heye heta ba Xwedê :

 

Mirovên baş û nebaş, biaqil û kêm aqil, jêhatî û ne jêhatî, mezin û biçûk hene û her tim jî dê hebin. Ev li ba Xwedê jî wiha ye. Xwedê mirovên çeleng û xebatkaran ji yê ne jêhatî û rûniştî cuda dibîne.

 

• Destê dê piskê qîzê ye:

 

• Destê dê reng û rûyê qîzê ye:

 

• Destê kefîlan di bêrika wan de ye:

 

Mirovê ji hinekan re dibin kefîl (derhûd) dipejirîne ku heke ew deynê xwe nede dê ewê ji dêleva wî bide, lewre di pêşiyê de destê xwe dixe bêrîka xwe û xwe amade dike. Kî bibe kefîlê kê divê xwe berpirs an deyndart bibîne.

 

• Destê komarê dirêj e:

 

Dema dibêjin komar di hundirê wan sînorê komarê de dikarin her tiştî bikin. Lewma gotiye destê wê dirêj e.

 

Destê pîsîtiyê bide wê bi riyê xwe were :

 

Wekî ku testê ku pîsîtiyê bide wê bi rûyê xwe têkeve navê. Mirovê nebaş wê tim di nava nebaşî û xerabiyê de vegevizin. (Destê şêx maçî nekin ew şêx ne qutbê razî ye / tac û teylesana serê wî giş xebata destê sar û tazî ye. Melayê Cizîrî)

 

• Destê tenê deng jê nayê:

 

Destê tenê deng jê nayê lê du dest li çepikan dixin.Mirovên tenê bê hêz in du mirov an sê mirov û hê pirtir dibin xwedî hêz û dijminê wan ji wan ditirsin. Lê dema hindik bin dijmin jî ewqas bi ser wan de dihere.

 

• Destê tenê deng jê nayê, şêrê Elî be jî deng jê nayê:

 

Ev jî wek testê tene bê çiqas xurt be jî dîsa deng jê nayê. Mirov çiqas gir be an qelew be jî dema tenê be hêza wî tune.

 

• Destê tu nikarî gez bikî, maç bike:

 

Kesê ku mirov nikaribe li himber wî şer bike divê mirov rêzê jê re bigire an hurmetê jê re bike. 

• Destê vala li ser zikê birçî ye :

 

Dema destê vala be û tu karî neke zik jî birçî dimîne.Lê dema destê bixebite wê tije bibe û zik jî dê têr bibe.

• Destê xebitî li ser zikê têr e :

 

Ev gotin jî berewajî ,destê vala li ser zikê birçî ye,hatiye gotin.Dema dest bixebite vala namîne û zik jî têr dixwe.

 

• Destê xwe nexe her qulê, di hina mar hene di hina jî dûpişk:

 

Tiştên li ser mirov ne bar û peyvîr be, divê mirov xwe tevlê neke. Tiştên belasebeb û jê sûde neyê divê mirov neke. Bê hesab û tevdir mirov tevnegere. Rêyên dawiya wê ne diyar divê mirov pêde nere, cîhê ku mirov nizanibe çi têde heye mirov xwe nêzî wî cîhî neke. 

• Destiyê kêrekê û gûyê li ser bêrekê wekî hev in:

 

Destiyê kêrê tenê ji tiştekî re nabe ,divê kêr jî hebe ku ji tiştekî re ,wekî ji birînê re bibe.

 

• Dev dixwe rû fedî dike: Biwêj 

• Deve belawela ne, guhê wan li ser hev in:

 

Deve (hêştir) ajalê herî jihevdiketî ye, yê herî giran û girs e. Ji ber wê yekê jî dema mirovên jihevdûketî, liv nexweş an tevger çewt, jê re dibêjin wekî deva ye. Mirovên wiha jî guhê wan biqul e an pir zû tiştan dibihîzin.

• Devê elimî vira, nasekine :

 

Devê hînî derewan bibe wekî hînî cixareyê bibin ji wan re dibe wekî tebekî heta derewan nekin dilê wan rehet nabe. Wekî ku baweriya jibo seydvanan li nava gel çêbûye ku pir derewan dikdin. Seydvanî carinan jibo derewan bikin diherin seydê û tên li nava girseyê dipeyîvin xwe rehet dikin.

• Devê rovî nagihîje tirî, dibêje bila xêra dê û bavê min be:

 

Ev jî dereweke ku mirov dema nikaribe tiştekî bike mirov xwe bixwe qanih dike ku jixwe mirov ew tişt nedixwest. Jixwe miroven ku rastiya xwe î nikare biserkeve dernaxin holê an naxwazin derxin holê vê gotinê bikar tînin.

 

• Devî pala xwe didin hûrdeviya: 

Dewî an lêmiştên darên biçûk, bi xêra deviyên biçû mezin dibin avê ji wan dikişîne. Mirovên ku bi ser dikevin jî ji gelek girseyên civakê û mirovê ku bi nezanî an bi zaneyî jêre dibin alîkar biserdikevin. Hinek dewlemen jî bi xêra mirovên nezan an bi alîkeriya wan mezin dibin û dewlemen dibin, wekî ku girseyên bi çûk kom dibin, dibin girseyên mezin ew jî dibin girseyên civakî û ew jî dibin yek, civak tê holê.

 

• Devî zû dibe dar, xwelî li serê yê bê war:

 

• Dew tirş nîn e, vexwaina hemî benda nîn e:

 

• Dewê ceribandî ji mastê neceribandî çêtir e:

 

Tişt çiqas xweşik be jî heke ne ceribandî be dîsa fikar tê de heye. Lê tiştên ceribandî diyar e ku baş e an nebaş e,wê demê mirov hê bêhtir balê dikişîne ser tiştên ceribandî û kesên ceribandî. 

• Di civatê de tim cihê xweş û germ yê mezinê civatê ye:

 

Ev yek rêzgirtina ji bo mirovên aqilmend an pîr in. Bi taybetî ji bo dema axatiyê hatiye gotin. Lê di dema ciwaka k apîtalî jî ev yek ji bo mirovên dewlamand tê bikaranîn.

 

• Di pira namerda re neçe bila av te bi ber xwe bibe:

 

Wekî namerd tim bêbext in û mirov berbi wan here, mirov mîsoger xisarê bibîne. Ji ber wê yekê jî mirov ber bi avê here dibe ku mirov xelas bibe,lê pira namerdan mirov dadiqurtîne. Wekî mirov bi mirovên pîs re hevaltiyê neke,çiqas kara mirov hebe jî divêû mirov pê re danû standinê neke ,lewre di dawiyê de timî mirov li xisarê ye.

• Di kurfê de hêzan ranabin:

 

Di nava nîsan û gulanê, Xwedê bide tavek baranê, çêtir e ji gundorê zêrînî li ser sê riyanê:

Di nava nîsan û gulanê de dema zeviyane ku avê dixwazin da ku tene şîn bibin. Wê demê baran ji her tiştî bêhtir pêwist e. 

• Di qiyame de hesabê berjêr bike di berjêr de hesabê qiyame bike:

 

Dema mirov ket qiyame û zor li mirov bê mirov ane ku dewiya qiyameyê berjêr e û mirov hesabê wê bike. Herwiha mirov dema ti karekî de bi serkeve divê mirov tim hesabê windakirinê jî bike,mirov belangaz û hejar be jî disa mirov tim hesabê bilindbûnê û serkeftinê bike.

 

• Di roya tengiyê de emir qut e:

 

Di roja tengiyê de her tişt kin e, her tişt zû diqede û bi lezgînîye. Her wiha temen jî qut e, temen jî têrî nake ku ewqas zor û astengî heye. Mirov li benda tiştekî be mirov naxwaze roj xelas bibe, lê berawajî wê zû xelas dibe. 

• Di ser de ji bêbext û xayîn û civakê bitirs e:

 

• Dibêjin, ne ji fesada be, wê gur û mih bi hev re biçêrin:

 

Fesadên ku ji bo berjewendiyên xwe jiyana mirovan bi tiştekî nahesibînin û xwe tenê diparêzin. Ji wan re tenê kesayetriya wan wekî din kî dimiri kî dîmîne ji wan re ne pêwist e. Fesad ew e ku nahêlin mirov bi şadî bijîn. Mirovên li gor jiyana wan tevnegerin ne baş in. Hinek hene hînî fesadiyê dibin ew jî ji wan re dibe jiyan. 

• Dibêjin, tu li rê qede û bele li rê:

 

Dema mirovên tevbigerin di nava liv û lebatê debin,her tim astengî şaşî li pêşiya wan e. Divê bi aqilmendî ji van astengiyûana xelas bibin.Mirovên ku birêve neçe û tevnegere jixwe tu astengî nayê pêşiya wan herwiha şaşî û çewtiyan jî nakin ji ber ku tim rûniştîne . Mirovên birê ve neçe kert û kortên rê jî nabînin.

• Dijminê aqilmend ji hevalê xayin çêtir e :

 

Dijminê aqilmend li gor jiyanê difikire û herwiha mirov jî biaqil bifikire mirov dizane dê dijminê mirov çibike. Lê dijminê herî mezin ku li ba mirov xuya bibe û xayîn be,jixwe mirov dibêje heval e, lê mirov nizane dê xayîntiyê bi mirov bike. Herwiha di nava mirov de kli mirov dixe.

 

• Dijminê ardûyê xwe dostê nanê xwe ye :

 

Ardû ji bo nan çêbibe mirov wî dişewitîne,dema nirov ardûyê xwe pir bişewitîne tê wê wateyê ku mirov li tenduristîya xwe miqate ye an mirov ardûyê xwe dişewitîne ji bo nanê xwe ye. Dema mirov mesrefê bike di jiyanê de jî heke mirov wê mesrefê jibo bingeha tiştekî bike baş e û mirov çiqas mesrefê an xebatê bike baş e. 

• Dijminê bava nabin dostê lawa:

 

Ev gotineke feodalî ye. Jibo dozên xwînî hatiye gotin. Mirovek dijmine bavekî be jixwe nabe dostê lawê wî jî. Kî dibe bila bibe ji dijminre law bav ap pismam yek e.

 

• Dijminê biaqil ji dostê bêaqil çêtir e:

 

Dostê bêaqil mirov li teşqeleyan diqewimîne û sûdeya wî ji mirov re tune ye.Lê dijminê biaqil mirov dizane wê çibike ,herwiha dijminê biaqil li gor rê û rêbazên jiyanê tevdigere.

 

• Dijminê dijwar ji dostê xayin çêtir e:

 

Ev jî wekî dijminê aqilmend ji dostê xayîn çêtir e. Lê hinekî cûdatî tê de heye.Wekî ku dijminê pir dijwar be mirov jî xwe li himber wî dijwar dike an mirov li gor wê yekê devdîrên xwe çêdike.

 

• Dijmin li nigê mirov dinêre,dost li serê mirov dinêre :

 

Wekî dijmin fedî dike an çavê wî bar nabe ku li rûyê mirov binêre ji ber wê yekê her tim serê wan berjêr e û li sola mirov dinêre. Lê dost dikare bi hêsanî li çavê mirov binêre ji ber ku tu tiştekî ku fedî bike tune ye. Di dawiya gotinê de ji an berdewama vê gotinê jî ev e “divê sola mirov û kumê mirov nû be” ji ber ku dost û dijmin li van derê mirov dinêre.

 

• Dijmin pêsî li pê dinêrin pasê li ser:

 

Ev jî wekî ya din e, lê cûdahiya wê, ku dijmin dû re li serê mirov jî dinehêre. 

• Dijminê te gêrik be jî hesabê wî bike :

 

Dijmin dijmin e. Çi bi çûk çi mezin.Heke mirov hesabê dijminê biçûk neke û di serî de ji holê raneke an çareseriyekê jê re nebîne, her ku biçe wê mezin bibe û gelek dijminê din î biçûk derkevin holê.

 

• Dîkê çê di hêkê de azan dide:

 

Wekî dîkê çê hê di hêkê de ye diyar e.Herwiha mirovên çê di zarokatiya xwe de diyar dibe. Dîsa tiştên baş di serî de diyar e. Di têkiliya xwe yî serî de diyar dibe. 

• Dil bide ser dila ,gul bide ser simbêla:

 

Dil bi dil re divê.dil çi dixwaze wî bidê wekî gulê ser simbêlan.Her tişt bi yê wekî xwe, re xweş û dilxweş e. 

• Dil miqabilî dil e:

 

Dilê yekî himberî mirov jşimirov re bixwaze yê mirov jî ji wî re dixwaze. Her tişt li himber yê xwe dinere dema sûde hebe an başî hebe jê re ew jî başiyê ji wî re dixwaze. 

• Dil ne sifre ye ku mirov li ber hemî kesî veke:

 

• Dil qoqê rêxê ye:

 

Ev gotin jî wekî dil e çi bixwaze ew e. Kes nikare li himber bisekine dema tiştekî bixwaze dibe ku ji bo hinekî din ne baş be lê dil ketibê ji wî re wekî şekir û cewahir e.Dema dilê xortekî têkeve qîzek ne xweşik ,mirovê sêyemîn nikare bibêje çima ,lewre dil qoqê rêxê ye dibe ku li rêxê jî deyne.

 

• Dil şûşe ye, ku bişkê cebar nabe:

 

Dil wekî tê gotin narîn e nazik e. Ku mirov dil bişikîne, bi hêsanî mirov nikare bicebirîne. Mirov neheqiyê li yekî bike an dilê wî bihêle dibe ku tu car ew kes nikaribe bi mirov re têkiliyê deyne. 

• Dilê bêkesan li ser hemû kesî dişewite:

 

Kesê bê kes dilşewat e. Dilê wî li ser herkesî dişewite lewre ew pir di astengîyan re derbas dibe herwha xwew tenê dihesibîne û dibêje qey herkes wekî min e. Ji ber tenêtî kişandiye jî mirovên bêkes naxwaze kesekî din jî wekî wî bêkes bimîne. 

• Dilê dê bi ser dotê ye, ê dotê bi ser çiyayê Qaf de ye:

 

Ev jî wekî “berê xweha li bira yê bira li çiya ye”. Lê îjar dê heye ku tim dilê wê li ser zarokên wê diêşe lê mixabin dizewicin diherin.

 

• Dilê mêvana nehêl wê bi xwe herin:

 

Mêvan çiqas tamsar bin jî, çiqas nehê0jayî hurmetê bin jî, ne hewceyî ku mirov wî biqewirîne lewre ew dê bi xwe herin.

 

• Dilê şivan bixwaze dikare şîr ji nêrî bidoşe:

 

Dema dilê mirovan bixwaze û xwestina kar û hezkirina kar pê re hebe dikare gelek tiştan bike û herwiha gelek rêyan bibîne. Tiştan mirov bi xwestin û ji dil bike mirovê biserkeve.

• Dilê tirsonek sênga gewr nabîne:

 

Ev gotin li ser revandina qîzan hatiye gotin. Heke xort mêr be kesa ku dilê wî tê de heye, heke malbata wê nedêyê jî wê birevîne. Lê xortê ku newêribe birevîne dê ji dildara xwe bêpar bimîne.

• Dilê xezeb nagihin miradan:

 

Dilên bi xezeb an bi kerb û zalim û lezgîn be tim zû diqedin û ji ber ku bi lez tevdigerin di nêvî de astengî li himber wan çêdibin. Her wiha nagihîjin tiştên ku dixwazin.

 

• Dilop bi xwe cîhê xwe çêdike:

 

Tiştên xwezayî, mirov destê nede jî ew bi xwe xwe diguherînin. Tiştin hene ku mirov divê dest navêjê ji bo ku bi xwe bijî an çê bibe, heke mirov mudaxele bike dibe ku ji dirûvê xwe derkeve û şaş çê bibe. Carinan bûyer bi awayê xwezayî çê bibin baş e.

 

• Dims çiqas di kûp de bimîne ew qas nêzîkiyê bi sîrkê dike.

 

Tiştê ku di dema xwe de neyê bikaranîn di demê din de rûmeta wan namîneû her diçe ji dirûvê xwe derdikevin û tu sûdeya wan namîne.Wekî her ku dims bimîne wê tirş bibe û nayê xwarin.

 

• Dîn nêçîrvanê aqil e :

 

Mirovê dîn aqil ji wan re wekî holîka sêlekan e. Tiştên ku bi aqil bi hiş çêdibin ji wan re ne pêwist e. Herwiha bi aqil dilîzin û wî perçe perçe dikin. Bi piranî tiştên derî aqilan dikin tiştên ku mirovê saxlem nakin ew dikin.

 

• Dinya bi dorê ye, ne bi zorê yê:

 

Wekî em dizanin dinya dizîvire an tu dem di cîhê xwe de nasekine çerxa felekê jî her ti li dor xwe û li dor tavê dizîvire. Ji ber wî yekî jî ew bawerî heye ku wê dora hertiştî bê. 

• Dinya bi gulekê nabe bihar:

 

Her tişt wiha ye, ne dinya bi gulekê dibe bihar ne temen bi salekê diqede, ne mirov di salekê de mezin dibe û ne tu tişt bi nêvî nabe ku mirov jê re bibêje temam e.

 

• Dinya bûye kes, kesî negotiye bes: 

• Dinya dara hisretê ye.

 

Wekî mirov li dinyê be ,her tim mirov hisreta tiştekî dikişîne. Mirov her tim dixwaze tiştekî bike an tiştekî ji xwe re dike armanc. Hertim bi hisreta pêşketinê ye.

 

• Dinya gulek e, bêhn bik û bid hevalê xwe:

 

Dinya gulek e, dinya xweş e. Divê vê dinya xweş û şêrîn mirov ji herkesî re bixwaze. Mirov ji hevalê xwe jî re bixwaze.

 

• Dinya ji kesî re nabe yar:

 

Ev gotin jî dibêje, divê mirov pir ji dinyê hez neke an dinya ji kesî re nabe yar û heta hetayê li dinyê kes namîne. Ji ber wê yekê jî divê mirov pir bi ser dinyê de mijûl nebe.

 

• Dinya ji siltan Silêman re nemaye:

 

Ev gotin jî li ser dinyê ye ku ji kesî re namîne. Divê herkes hesabê xwe û rojekê bike ku wê bimire. Ev li alîkî din jî gef e.Ku mirov ji hinekan bixeyîde an mirov li himber zilma hinekan nikaribe serîhilde mirov vê gotinê dibêje. 

• Dinya ne yek û carek e:

 

Tê wateya ku dinya bi dor e. Her tim dinya ji mirov re xerab nakeve û temen dirêj e. Dibe ku mirov rojekê jê sûdeyê wergire û rojekê mirov jî bikene.dema mirovek alîkariya mirov neke mirov dibêje, “dinya ne yek û carek e qey ewê jî li min bihesile”.

 

• Dinya qadî ye, herkes ji xwe razî ye:

 

Dinya li herkesî mikur tê. Herçiqas miroj ji xwe razî be jî,dinya bi mirov zane û rastî cûda ye. Wekî kes nabêje “mastê min tirş e” herkes dibêje “ya min baş e”.

 

• Dinya siya darê ye geh li sibê ye geh li êvarê ye:

 

Ji ber ku dinya di jiyana mirovan de girîng e û tiştekî ku mirovan ew baş fêm nekiriye, gotinên li ser dinyê pir in. Herwiha jiyana mirovan her tim bi dinyê re têkili afirandiye û gelek tişt bi baweriyan hatine holê. Ev gotin jî wekî dinya mirovan pir zû diqede û dinya pir zû dizîvire. 

• Dinya siya darê ye geh li vir e geh li wir:

 

Ev jî wekî “dinya siya darê ye geh li sibê geh li êvarê ye”. Di vê gotinê de xuya dike ku mirovên berê wekî dizanîbûn, ji ber ku dinya dizîvire, siya darê jî li cîhê xwe nasekine. Ji ber wê yekê jî peywandiya siya darê û dinyayê bi hev re çêkirine. 

• Dinya siya darê ye, ji kesî re nadomîne:

 

Çawa siya darê di cîhê xwe de nasekine dinya jî nasekine û ji kesî re ne daîm e,ne bê serî bê dawî ye.

 

• Dîtin û gotin nabe yek:

 

Ev gotin li se pratîkê hatiye gotin kû çiqas pratîk giring e. Tiştin hene ku vegotina wan ne gengaz e. Heta mirov bi çavên xwe nebîne bawer nakin .An dema gotinê mirov nikare diştinan tarîf bike lê mirov bibîne hê pir bandorê çêdike.

 

• Divê mirov di agirê mezin de bişewite:

 

Wekî mirov tiştek kir, mirov tiştên bi rêk û pek, tiştên ku sûdeya wan pir bifikire. Heke mirov tevlî tiştên biçûk bibe û di dawiyê de mirov ji bo wî tiştê nehêja xisarê bibîne heyf e. Divê mirov tiştên mezin bike ku hêja be.

 

• Divê mirov girrê xwe bi destên xwe bixwrîne:

 

Dema mirov karê xwe bi destê xwe bike dilê mirov rehet dibe. Çiqas hinekî din karê mirov baş bike jî ne wekî mirov e. Dîsa wekî ,divê mirov ji kesî tiştekî ku ji mirov re baş be hêvî neke ,divê mirov bi xwe doza wî tiştî bike û bistîne.

 

• Divê mirov keleka xwe di avê re derbas bike:

 

Divê mirov karê xwe zanibe û hinekî jêhatî be da ku mirov li pey hevalan li pey mirovan nemîne, mirov karê xwe bi çi awayî be bimeşîne.

 

• Divê mirov zanibe serê mirov li ser kîjan kevirî ye:

 

Di jiyanê de divê tim haya mirov jixwe hebe û mirov zanibe mirov çi dike an mirov bi ku de bi çi awayî dihere.

 

• Dîwar bi guh in:

 

Ev jî tê wê wateyê ku mirov çi karî bike divê mirov ewlekariya wê çêbike. Mirov di hundir de be jî divê mirov zanibe ku hinek dikarin li mirov guhdarî bike.

 

• Dîwarê rast hilnaweşe:

 

Tiştên ku mirov çê bike an karê ku mirov bike divê bingeha wî saxlem be û rast be heke ne wiha be wê xera bibe. Lê dema bingeh saxlem be bi hêsanî xera nabe.

 

• Diwe ê kûtkû qewil bên ezmûn ra astê varên

 

• Diya diza du tira dike, yek ji kêfa yek ji tirsa:

 

Kêfa diya diz, bê ku ji zarokê wê re tiştek aniye. Li alîkî din jî tirsa ku bê girtin jî heye.

 

• Diya mirov tim lawa nayne:

 

Wekî bibêje “baş be diya te nikare her tim lawa bîne an tu here yekî wekî te dibe ku neyê dewsa te”. Dîsa tê wê wateyê ku “her tim karê te baş nare” . Karê tu kesî jî her tim baş nare.

 

• Diyeso eza tûra vûn ve wê ti biesnav:

 

• Diz ji tariyê hez dikin:

 

Mirovên diz rêbazên karê xwe jî dizanin. Kî çi karî jî bike rêbazên wî dizanin. Karê nebaş jî bikin dizanin wê kîjan demê û bi çi awayî bikin.

 

• Dizê bîstana mukur tê zivistana:

 

Hinek ku karê bi dizî an karê nebaş dikin ,dema ku êdî bibêje tiştek jê xera nabe , wê demê mikur tê û li xwe eşkere dikin , dibêjin.

 

• Dizê talokan/petêxan payîzî bellî dibe:

 

• Dijmin bi halê dijmin nizane:

 

Dema mirov û hinekî din dijminê hev û din be, mirov hertiştî xwe, tevgerê xwe halê xwe jê vedişêre.

• Mengeni tûra veta hûnê bisya çinkivel:

 

• Dolab hebs e tejî reqs e neqs hews e:

 

Dolab alavên, libasên ku mirov têde hiltîne, teşî tim dirêse û dilîze, neqş jî ku mirov bi hewes (kêfxweş) be çê dibe.

 

• Dost li pêşiya mû dipeyive û dijmin li paş mû dipeyive:

 

Wekî dost ji dijmin jî ku bi mirov re dipeyive pir zirav dide ber mirov. Lêbelê sînorek heye, heke mirov zanibe wî sînorê zirav mirov dê zanibe ku kî dost e kî dijmin e.

 

• Dostê bêaqil barê piştê ye:

 

Dostê mirov heke bêaqil be ji mirov re dibe asteng û bar. Ji ber dostaniyê jî divê mirov alîkariyê jî bike. Dema serê dostê mirov î bêaqil di teşqeleyê keve mirov jî alîkariyê pê dike û serê mirov jî pê re dikeve teşqeleyan.

• Dostê bava nabin dijminê lawa:

 

Ev gotin jî gotinek feodalî ye wekî gelek gotinên pêşiyan di dema feodalî de hatiye gotin. Lewre îro rewş cûda ye, dijminê bavan dibin dostên lawan û dostên bavan jî dibe ku bibin dijminê lawan.

 

• Dostê min dijminê postê min :

 

Dost carinan bi xayînî benda mirov dikevin û tirba mirov dikolin, li dijminê wiha divê miqatebe, dijminê ku dost xuya dibe.

 

• Dostê kevin hespê zînkirî ye :

 

Hespê zînkirî be nikare devê xwe tevbide û xwarinê bixwe. Dostê kevin jî zînkirî ye , nikare li himber dostê xwe î kevin bipeyîve û xerabiyê pê bike. 

• Dostê te bigirîne baş e, ne ê te bikenîne:

 

Ev tê wê vateyê ku dostê di her mercî de rastiyê ji mirov re bibêje baş e. Lewre ji bo mirov di demeke kurt de kêfê bike û dû re mirov pê bihese ku ne wiha ye, wê demê hê nebaş e û mirov bê tevdîr dimîne.

 

• Du henek bi rastkê ne:

 

Hinek mirov hene ku raste rast gotinan nabêjin di nava henekan de bi mirov didin zanîn. Ji ber wê yekê jî du henek têkevin ser hev wateya wan î rast jî derdikeve holê.

 

• Du kesek li serê kesekê bela ne:

 

Kesek ji axa ku herî û hişk dibe li nava erdan re hatiye gotin. An jî ji bo ku her mirovek li serê mirovekî din belaye.

 

• Du serî di beroşekê de hilnayê, nakelin:

 

Seriyê sewalan ku mirov dikelîne di beroşê de ,ji beroşekê re pir e.

Wateya vê gotinê ew e ku heke tiştek têrî yekî bike divê yek bikar bîne,lewre solek ji du mirovan re nabe heke bibe jî her yekî ferek dikeve. Ji ber wê yekê jî tiştê nêvî bê hêvî ye. 

• Duê kûçika qebûl biba, wê ji ezmên hestî bibariya:

 

Wekî tê zanîn kûçik(se) berê xwe didin ezmanan û dizûrin. Tu sewal jî wekî wan nazûrin an pir nazûrin ev jî wekî diayan ku mirov bihesibîne kûçik pir dia dikin ,heke xwedê qebûl bikira dê hestî bibariya. Herwiha ji bo ku diayên mirovên nebaş xwedê napejirîne jî hatiye gotin.

 

• Dijminê dijminê mirov dostê mirov e:

 

Ku dijminê mirov hebe, çi xisar bigihîje wî kêfa mirov tê. Lewma ku dijminê dijminê mirov hebe mirov pê re têkiliyê datîne û li himber wî mirov dibin yek. Heke ew jî xisarê bide dijminê mirov baş e.

 

• Dûr e, nûr e:

 

Dema mirov ji hevdû dûr bin tim bi hisretin ku hev dû bibînin û her tim ji hevdû hez dikin. Lê dema ku mirov hertim li ba havdû be mirov di demeke kin de ji hevdû sar dibe. 

• Dûrî çava dûrî dila ye:

 

Ev jî berevajî gotina “dûr e nûr e” ku mirov her ku ji hev dû bi dûr bikeve hêdî hêdî mirov hevdû ji bîr dike.

 

• Dûvê rêvî jê re ne bar e:

 

Dûvê rêvî ji xwe pê ve ye û jê re pêwiste.Herwiha berçavka mirovan ji wan re ne bar e.Wekî ku tiştekî ji mirov re pêwist be ji mirov re ne bar e.